K 1/09

Dożywotni skutek sankcji wydalenia z samorządu zawodowego jest niezgodny z konstytucją.

18 października 2010 r. o godz. 9.30 Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący obowiązku przynależności do samorządu zawodowego oraz sankcji dożywotniego pozbawienia prawa do wykonywania zawodu.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
I
1. Art. 65 ust. 2c ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych w zakresie, w jakim zawiera sformułowanie "bez prawa ubiegania się o ponowny wpis",
2. Art. 82 ust. 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze w zakresie, w jakim zawiera sformułowanie "bez prawa ubiegania się o ponowny wpis",
3. Art. 24 ust. 7 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych,
4. Art. 44 ust. 2 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych w zakresie, w jakim zawiera sformułowanie "bez prawa ubiegania się o ponowny wpis",
5. Art. 51 ust. 3 ustawy z dnia 21 grudnia 1990 r. o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarsko-weterynaryjnych w zakresie, w jakim zawiera sformułowanie "bez prawa ubiegania się o ponowne uzyskanie prawa wykonywania zawodu lekarza weterynarii",

a) są zgodne z art. 32 ust. 1 konstytucji,
b) są niezgodne z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.

II
1. Art. 46 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich,
2. Art. 58 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej,
3. Art. 21 pkt 4 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów
są zgodne z art. 32 ust. 1 i art. 65 ust. 1 konstytucji.

III
Art. 55 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów:

a) jest zgodny z art. 32 ust. 1 konstytucji,
b) przez to, że pomija zasady zatarcia wpisu o ukaraniu karą dyscyplinarną skreślenia z listy członków izby, jest niezgodny z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.

IV
Art. 10 ust. 2 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej oraz w związku z art. 82 ust. 2 ustawy - Prawo o adwokaturze, o której mowa w części I pkt 2, i w związku z art. 65 ust. 2c ustawy o radcach prawnych, o której mowa w części I pkt 1, jest zgodny z art. 32 ust. 1 konstytucji.

V
Przepis wymieniony w części III wyroku traci moc obowiązującą z upływem dwunastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.

W związku ze złożeniem przez Zastępcę Rzecznika Praw  Obywatelskich na rozprawie oświadczenia o cofnięciu wniosku co do przepisów przewidujących obowiązkową przynależność do samorządów zawodowych, postępowanie w tym zakresie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 39 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
Pozostałe zaskarżone przepisy, dotyczące skutków kary pozbawienia prawa wykonywania zawodu, można podzielić na cztery grupy.

1. Regulacje, z których bezpośrednio wynika zakaz ubiegania się o ponowne prawo wykonywania zawodu publicznego przez osoby pozbawione go wskutek orzeczenia sądu dyscyplinarnego: art. 82 ust. 2 prawa o adwokaturze, art. 65 ust. 2c ustawy o radcach prawnych, art. 44 ust. 2 ustawy o samorządzie pielęgniarek,  art. 51 ust. 3 ustawy o lekarzach weterynarii i art. 24 ust. 7 ustawy o rzecznikach patentowych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, mając na uwadze treść uzasadnienia wniosku Rzecznika należy uznać, że przepisy te budzą jego wątpliwości w zakresie, w jakim zawierają sformułowanie "bez prawa ubiegania się o ponowny wpis" lub "bez prawa ubiegania się o ponowne uzyskanie prawa wykonywania zawodu lekarza weterynarii", a jedynie art. 24 ust. 7 ustawy o rzecznikach patentowych został zaskarżony w całości. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że przepisy te przyczyniają się do eliminacji z zawodów zaufania publicznego osób, które w przeszłości wykonywały go w sposób nienależyty, są więc "przydatne" dla ochrony praw i wolności potencjalnych "klientów" tych osób w rozumieniu art. 31 ust. 3 konstytucji. Nie spełniają jednak drugiego elementu zasady proporcjonalności - bez trudu można wskazać inne możliwości osiągnięcia wymienionego wyżej celu, które nie wymagałyby odebrania osobom usuniętym z samorządów zawodowych prawa do ubiegania się o ponowne przyjęcie do tych korporacji. Wystarczyłoby poddanie osób ubiegających się o wykonywanie zawodu ocenie pod względem dawania rękojmi należytego wykonywania zawodu oraz nieskazitelnego charakteru i/lub wprowadzenie wymogu ponownego zdania egzaminu zawodowego lub odbycia odpowiedniego szkolenia. Badane rozwiązania są  natomiast nadmiernie rygorystyczne. Powodują one, że osoby wydalone z samorządów zawodowych nigdy - nawet po upływie wielu lat i całkowitym odstąpieniu od tych czynów, które spowodowały ich ukaranie, oraz naprawieniu ich skutków - nie mają szansy na rehabilitację i powrót do zawodu. Budzi to wątpliwości z punktu widzenia godności tych osób, która (w myśl art. 30 konstytucji) jest nienaruszalna i powinna być szanowana przez władze publiczne. Jak wykazały w swoich pismach samorządy zawodowe, taki sam dożywotni skutek ma bowiem usunięcie z korporacji zarówno z powodu niepłacenia składek, jak i popełnienia poważnego nadużycia zawodu kosztem zdrowia, życia, wolności lub majątku "klientów". Trybunał uznał, że omówione przepisy są niezgodne z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.
   
   
2. Regulacje, na które składają się przepisy wymieniające karę pozbawienia prawa do wykonywania zawodu w katalogu kar dyscyplinarnych, zakwestionowane przez Rzecznika zakresowo: art. 46 ust. 1 pkt 4 ustawy o izbach aptekarskich, art. 58 ust. 1 pkt 4 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej i art. 21 pkt 4 ustawy o psychologach. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, regulacje te nie tylko nie wykluczają możliwości składania wniosku o przywrócenie do zawodu przez osoby dyscyplinarnie wydalone z samorządów zawodowych, ale w ogóle nie regulują żadnych skutków proceduralnych kary wydalenia z korporacji. Mając na uwadze, że wnioskodawca nie kwestionuje samej kary pozbawienia prawa wykonywania zawodu (a do tego w istocie ogranicza się treść zaskarżonych przepisów) należy uznać, że są one zgodne z art. 65 ust. 1 konstytucji. Skoro nie zawierają one żadnych ograniczeń dla praw konstytucyjnych, zbędna jest ich ocena z punktu widzenia art. 31 ust. 3 konstytucji.
   
   
3. Art. 55 ust. 2 ustawy o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów przewiduje natomiast, że kara skreślenia z listy członków izby nie podlega zatarciu. W rezultacie ukarane osoby mogą wprawdzie pracować "w zawodzie", lecz nie mogą wykonywać samodzielnych funkcji technicznych i projektowych. Wydane w stosunku do nich orzeczenie dyscyplinarne bezterminowo pozostaje "w obrocie prawnym" i stanowi stale aktualną materialnoprawną przesłankę skreślenia z listy członków izby. Przepis ten ma więc podobny skutek - jak uznane za niekonstytucyjne - regulacje odmawiające prawa do ubiegania się o ponowne przyjęcie do samorządów zawodowych. Stosując odpowiednio przedstawioną wcześniej argumentację, należy więc uznać, że art. 55 ust. 2 ustawy o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów w zakresie, w jakim pomija zasady zatarcia wpisu o ukaraniu karą dyscyplinarną skreślenia z listy członków izby, jest niezgodny z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.
   
   
4. Zgodnie z art. 10 ust. 2 ustawy o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej odpowiedzialność dyscyplinarna prawników zagranicznych jest uregulowana w sposób dualistyczny: co do zasady obowiązują w tym zakresie przepisy prawa o adwokaturze lub ustawy o radcach prawnych (w zależności od tego, na którą listę dany prawnik jest wpisany), odrębnie regulowane są jedynie kary dyscyplinarne. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, wątpliwości Rzecznika Praw Obywatelskich wobec tego przepisu wynikają bezpośrednio ze - wskazanych jako przepisy związkowe - art. 82 ust. 2 prawa o adwokaturze i art. 65 ust. 2 c ustawy o radcach prawnych. Z uwagi na to, że Trybunał uznał te przepisy za niekonstytucyjne, cel wniosku R P O został osiągnięty. Postępowanie w zakresie zbadania konstytucyjności art. 10 ust. 2 ustawy o prawnikach zagranicznych powinno więc zostać umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku.

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, przepisy dotyczące skutków kary skreślenia z listy korporacyjnej są także niezgodne z art. 32 ust. 1 konstytucji, ponieważ ustawodawca zróżnicował "w ramach całej grupy społecznie doniosłych zawodów skutki orzeczenia tej samej kary". Trybunał nie podzielił tego zarzutu. Na podstawie zaskarżonych przepisów nie da się bowiem wyodrębnić grupy, w ramach której - zdaniem wnioskodawcy - dochodzi do niekonstytucyjnych zróżnicowań. Zawarte w nich regulacje co do kary pozbawienia prawa do wykonywania zawodu (skreślenia z listy korporacyjnej) i jej skutków w sferze zatarcia oraz możliwości ubiegania się o przywrócenie do samorządu zawodowego są takie same dla wszystkich osób wykonujących dany zawód. Wszyscy adresaci zaskarżonych przepisów są więc traktowani jednakowo. Przepisy są więc zgodne z art. 32 ust. 1 konstytucji.

Rozprawie przewodniczył prezes TK Bohdan Zdziennicki, a sprawozdawcą był sędzia TK Wojciech Hermeliński.

Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.

18 października 2010 r. o godz. 9.30 Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpozna wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący obowiązku przynależności do samorządu zawodowego oraz sankcji dożywotniego pozbawienia prawa do wykonywania zawodu.

Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności:
I. 1. art. 40 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o radcach prawnych, art. 2 w związku z art. 1 ust. 2 oraz art. 38 ustawy z dnia 26 maja 1982 roku - Prawo o adwokaturze, art. 26 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku - Prawo o notariacie oraz art. 42 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 roku o rzecznikach patentowych
2. art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 5 lipca 2002 roku o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczpospolitej Polskiej;
3. art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1994 roku o biegłych rewidentach i ich samorządzie;
4. art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych;
5. art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich;
6. art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 21 grudnia 1990 roku o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarsko-weterynaryjnych;
7. art. 15 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 roku o izbach aptekarskich;
8. art. 34 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku o diagnostyce laboratoryjnej;
9. art. 5 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 roku o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów;
10. art. 47 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 roku o doradztwie podatkowym;
11. art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 roku o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów;
12. art. 43 ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych

z art. 17 konstytucji oraz z art. 58 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;

II. 13. art. 82 ust. 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 roku - Prawo o adwokaturze, art. 65 ust. 2c ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych oraz art. 24 ust. 7 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 roku o rzecznikach patentowych;
14. art. 10 ust. 2 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 5 lipca 2002 roku o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczpospolitej Polskiej w związku z art. 82 ust. 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 roku - Prawo o adwokaturze oraz w związku z art. 65 ust. 2c ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o radcach prawnych;
15. art. 44 ust. 2 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych;
16. art. 51 ust. 3 ustawy z dnia 21 grudnia 1990 roku o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarsko-weterynaryjnych;
17. art. 46 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 roku o izbach aptekarskich w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości ponownego ubiegania się o uzyskanie prawa wykonywania zawodu farmaceuty;
18. art. 58 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku o diagnostyce laboratoryjnej w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości ponownego ubiegania się o uzyskanie prawa wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego;
19. art. 21 pkt 4 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 roku o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości ponownego ubiegania się o uzyskanie prawa wykonywania zawodu psychologa;
20. art. 55 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 roku o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów w zakresie, w jakim nie stanowiąc o braku zatarcia wpisu o ukaraniu karą dyscyplinarną skreślenia z listy członków izby nie przewiduje możliwości ponownego ubiegania się o uzyskanie prawa wykonywania zawodu architekta, inżyniera budownictwa oraz urbanisty

z art. 32 ust. 1 oraz art. 65 ust 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Akty prawne, regulujące podstawy wykonywania zawodów radcy prawnego, adwokata, notariusza i rzecznika patentowego wprowadzają zasadę obowiązkowej przynależności do samorządu. Zdaniem wnioskodawcy naruszają one istotę wolności zrzeszania się, a także stanowią nieproporcjonalną ingerencję w tę wolność.

Art. 16 ust. 1 ustawy o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej mówi, że z chwilą wpisu na listę prawnik z Unii Europejskiej staje się członkiem właściwej izby adwokackiej lub właściwej izby radców prawnych. Przepis ten, w ocenie wnioskodawcy, narusza istotę wolności zrzeszania się.

Kwestionowane przepisy ustawy o biegłych rewidentach i ich samorządzie, o samorządzie pielęgniarek i położnych, o izbach lekarskich, o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarsko-weterynaryjnych, o izbach aptekarskich, o diagnostyce laboratoryjnej, o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, o doradztwie podatkowym, o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów oraz o kuratorach sądowych (punkty 3-12 powyżej) są zdaniem wnioskodawcy niezgodne z art. 17 ust. 2 konstytucji. W razie gdyby Trybunał Konstytucyjny uznał, że zawody te są zawodami zaufania publicznego, wówczas wskazane przepis będą niezgodne z art. 17 ust. 1 konstytucji. Ponadto kwestionowane przepisy stanowią nieproporcjonalną ingerencję w wolność zrzeszania się.

Art. 82 ust. 2 Prawa o adwokaturze, art. 65 ust. 2c ustawy o radcach prawnych, art. 24 ust. 7 ustawy o rzecznikach patentowych, art. 44 ust. 2 ustawy o samorządzie pielęgniarek i położnych oraz art. 51 ust. 3 ustawy o zawodzie lekarza weterynarii zawierają wyraźne normy, odbierające osobom, w stosunku do których orzeczono dyscyplinarną karę pozbawienia prawa do wykonywania zawodu, prawa do ubiegania się o ponowne uzyskanie prawa wykonywania zawodu. W opinii wnioskodawcy trwałe pozbawienie możliwości wykonywania zawodu nie jest uzasadnione ani specyfiką zawodu adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, pielęgniarki, położnej oraz lekarza weterynarii jako zawodu zaufania publicznego, ani rolą organów korporacyjnych, ani też funkcją odpowiedzialności dyscyplinarnej. Kwestionowane regulacje opierają się na błędnym założeniu, iż utrata cech etycznych, koniecznych do wykonywania zawodu, ma w każdym wypadku charakter trwały i nieusuwalny. Ponadto, ustawodawca dokonał zróżnicowania poszczególnych grup zawodowych, pomiędzy którymi nie zachodzą poważne różnice co do ich wykonywania co powoduje, że przy ustanawianiu kary pozbawienia prawa do wykonywania zawodu naruszono konstytucyjną zasadę równości.

Art. 10 ust. 2 w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej powoduje, że w razie naruszenia przez prawnika zagranicznego zasad wykonywania zawodu adwokata i radcy prawnego, można w stosunku do niego zastosować karę zakazu świadczenia pomocy prawnej w Rzeczypospolitej. Kara ta, z uwagi na brak regulacji co do jej zatarcia ma skutek dożywotni. W ocenie wnioskodawcy może to stanowić, w związku z dożywotnim skutkiem kary, nieproporcjonalne naruszenie wolności wykonywania zawodu.

W ocenie wnioskodawcy brak wyraźnych przepisów pozbawiających prawa ubiegania się o   ponowne uzyskanie prawa do wykonywania zawodu farmaceuty, diagnosty laboratoryjnego oraz psychologa i skutek orzeczenia kary pozbawienia prawa do wykonywania zawodu, powoduje skreślenie z listy osób wykonujących dany zawód bez prawa ubiegania się o ponowny wpis. Jest to niezgodne z konstytucyjną zasadą równości i proporcjonalności.

Art. 55 ust. 2 ustawy o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów w zakresie, w jakim nie przewiduje zatarcia wpisu o ukaraniu karą dyscyplinarną skreślenia z listy członków izby, narusza wolność wykonywania zawodu w kontekście zasady proporcjonalności. Nie jest konieczny dla ochrony wolności i praw osób trzecich, ani wartości określonych w konstytucji oraz narusza konstytucyjną zasadę równości.

Rozprawie będzie przewodniczył prezes TK Bohdan Zdziennicki, a sprawozdawcą będzie sędzia TK Wojciech Hermeliński.